Onderwijs in Cadzand 1604-1945

Zoals op het platteland gebruikelijk, is er in het dorp geen echt schoolgebouw. De schoolmeester houdt school aan huis. In 1604 neemt prins Maurits het eiland van Cadzand in.

De eerste protestantse schoolmeester in Cadzand is:
JAN ALLENSEUNE (Allensuene/Alensone), geb. Lampernisse (Veurneambacht), schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1604-1611; ouderling te Cadzand, (1608-1609); landbouwer, 1611-1640; hoofdman van Cadzand, 1618-1623, 1626-1627, 1629-1632; ontvanger van de kerk van Cadzand, 1619-1620; kapitein van de Ruiterij te Cadzand, 1626-1634; Gehuwd (1) met Mayken Spychings; Gehuwd (2) te Cadzand 12.10.1608 met Adriaantje de Ruddere, geb. Cadzand, weduwe van Adriaen Haessaert; Gehuwd (3) te Cadzand 3.6.1629 met Catalyne Rycx, geb. Blankenberge, weduwe van Rycquaert Mels.
In 1640 werd toestemming gegeven om hem te opereren aan zijn nierstenen. Jan Allenseune is overleden in, of na 1640.

De opvolgers zijn:
JAN VAN DE PUTTE, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1611-1614; Gehuwd met Marijtgen Cornelis, uit Hillegom.
-
BARTHOLOMEUS STREMMIUS, Schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1614-1624; Ontvanger van de kerk en van de armen van Cadzand, -1625; ontvanger van de parochie van Cadzand, (1621-1622); diaken te Cadzand, (1622); warandeerder aldaar, 1625-; beheerste Latijn. Gehuwd met Tanneken Valcke.
-
JOHANNES (Jan) ENGELAER (Ingelaar), schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1630-1636; Gehuwd met Neesken van de Putte.
-
JAN (Hans) DE WEERT, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1624-1630; Gehuwd (1) met N.N.; Gehuwd (2) te Middelburg 9.12.1630 met Jacomijntjen Bartholomeus, weduwe van Jan Janssen Robbe; Gehuwd (3) te Cadzand 19.6.1633 met Maeyken Adriaens Vermeere, weduwe van Wouter Jordaens.
-
CORNELIS JANSEN BARBIER, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1636-1637; Gehuwd met N.N.
-
SEGER MOIJAERT, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1637-1642; Gehuwd met Magdaleentje Jans van den Helaert.
-
PAULUS VAN DE WALLE, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1642-1646.
-
JACOB DE BEER, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1646-1648; Gehuwd te Sint Laurens 18.3.1644 met Clara Lanceel.
-
JACOB WILSENS, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1648-1652; Gehuwd met Maijken Dorsman (Dortmans).
-
JOHANNES BRACKMAN, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1652-1676; Gehuwd (1) te Middelburg (Waals) 3.2.1630 met Jozijnken Deens; Gehuwd (2) te Middelburg (Waals) 31.5.1632 met Sara Broers; Gehuwd (3) te Middelburg 28.10.1640 met Helena Martruijt, weduwe van Laureijs Laureijssen; Gehuwd (4) te Middelburg (Waals) 8.3.1648 met Maijken Crijns, weduwe van Joannes Petrij.
-
PIETER VAN DER MUSSELE, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1666-1667; Gehuwd met Barbara van Rhenen (van Rijn).
-
THEODORUS VAN DER MUSSELE, (zoon van bovengenoemde Pieter van der Mussele), schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1667-1669; Gehuwd te Kattendijke 29.5.1667 met Willemeijntje Philips.
-
JOHANNIS LEUNISSEN TRUIJE, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1669-1676; Gehuwd met Cornelia Joossen Verhage.
-
CORIJN LEIJNS (Leijsen), ; schoolmeester, paardenknecht, voorzanger en koster te Cadzand, 1676-1725; Ontvanger van de kerkrechten, bochten- en stoelengelden enz. te Cadzand, (1682)-1722; Gehuwd te Groede 10.5.1676 met Grietje Paulus.
-
CORNELIS WILLEMSEN OLIJVIER (1702-1769), benoemd te Cadzand, doch vanwege zijn te jonge leeftijd (23 jr) niet goedgekeurd, 1725.
-
LAURENS (Laurus) SCHIETTEKATTE, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1725-1730; Gehuwd (1) te Aagtekerke 22.10.1726 met Leuntje Ingels. Gehuwd (2) te Cadzand 17.10.1728 met Janna de Meulenaar (Molenaars).
-
GERARD DE VOS (1700-1730), schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1730, na zijn benoeming overleden en daardoor niet in functie getreden.
-
PIETER VAN DEN AMEELE, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1730-1732.
-
WILLEM PLEYTE sr. (1707-1783), Schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1732-1775; Gehuwd (1) te Cadzand 12.10.1738 met Willemina van der Schilde; Gehuwd (2) te Cadzand 4.10.1744 met Tanneke Verdouw; Gehuwd (3) te Cadzand 6.5.1764 met Elizabeth Morel, weduwe van Jacob van Houwe. Uit de eerste twee huwelijken kinderen, onder anderen Willem Pleyte jr. (1750-1796), schoolmeester (onderstaand).
-
WILLEM PLEYTE jr. (1750-1796), schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1775-1784; ouderling te Cadzand, 1784-1786; een van de zes geconstitueerden aangesteld om namens de gemeente met de kerkenraad te vergaderen over buitengewone kerkelijke zaken, 1796; secretaris van de krijgsraad van de drie parochies van Cadzand, (1789-1794); hoofdman van de parochie Cadzand, 1787-????, 1789-1791; ontvanger van de Roomse armen, (1787)-1791; secretaris van het leesgezelschap te Cadzand, (1793); amman/ ambtman en kloksteller aldaar, ????-1795. Gehuwd te Cadzand 12.5.1776 met Maria Guequierre.
-
WILLEM (Jacobsz.)PERDUIN ( -1784), benoemd tot schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1784, maar vanwege zijn overlijden is hij niet in functie getreden.
-
CORNELIS SENY, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1785-1790.
-
ABRAHAM TIMMERMAN, schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1790-1796, tevens grafdelver; Tweede secretaris van de krijgsraad van de drie parochies van Cadzand, (1794); Gehuwd te Cadzand 18.3.1792 met Maria van Houten.
-
MATTHEUS VERSTELLE (1768-1837), ondermeester te Cadzand, 1796-1797; schoolmeester, voorzanger en koster te Cadzand, 1797-1837; Boekhouder van het ‘Fonds van den godsdienst’ van de Hervormde gemeente te Cadzand, (1813); Gehuwd te Cadzand 5.5.1798 met Francina Vergouwe.
==

In 1815 wordt de onderwijswet van 1806 in Zeeuws-Vlaanderen van kracht. Schoolmeesters moeten bij de schoolopziener een "bewijs van algemeene toelating" ophalen. Als noodmaatregel worden deze bewijzen zonder meer verstrekt. Er bestaan 4 rangen:

- Vierde rang - Lesgeven in lezen, schrijven en de beginselen van het rekenen.
- Derde rang - De bevoegdheid voor meer uitgebreid rekenonderwijs en voor het onderwijs in de taalkunde.
- Tweede rang - uitgebreid rekenonderwijs, onderwijs in de taalkunde, aardrijkskunde en geschiedenis.
- Eerste rang - Toegekend aan onderwijzers die zich ook in de wis- en natuurkunde hebben bekwaamd.

Bovendien moeten ze "uitmunten in beschaafdheid des verstands". Het zijn maar enkele schoolmeesters die zover komen.
De schoolmeesters ontvangen van de gemeente een vaste vergoeding. De meesten verdienen er als voorlezer, voorzanger, klokkensteller en grafdelver nog wat bij. Het belangrijkste deel van hun inkomen komt van de ouders, die de schoolmeester betalen voor het onderwijs aan hun kinderen. Het is de gewoonte dat voor de "aan te leren wetenschappen" aparte tarieven gelden. Voor het leren van de letters en het spellen wordt het minst gevraagd, wat meer voor het leren lezen, nog iets meer als er ook schrijfonderwijs bijkomt, terwijl de rekenlessen het duurst zijn. Veel ouders halen hun kinderen van school, zodra ze kunnen lezen en schrijven. Er zijn zelfs scholen waar kinderen per dag verschijnen, "voor een oortje of een duit". Van regelmatig schoolbezoek is geen sprake. Tussen april en november helpen de meeste kinderen hun ouders op het veld.

foto: De leesmachine ontworpen door P.J. Prinsen

Vanaf 1820 heeft vooral schoolopziener, burgemeester van Oostburg (1821-1846) en geneesheer Hendrik Antoni Callenfels (1791-1860) (rechts) uit Oostburg zich ingezet voor degelijk onderwijs in zijn district. Het feit dat in Zeeland de 'H' óf niet wordt uitgesproken óf wordt verwisseld met de 'G', is voor het leesonderwijs een probleem. “Niemand dan die in Zeeland onderwijs gegeven heeft, kan zich een denkbeeld vormen aan hoeveel moeyelijkheden het onderhevig is, de jeugd aldaar de uitspraak der H te leeren”. Callenfels is voorstander van de leesboekjes van P. Meesters uit Sluis, waarin “niet dieper in de taal wordt gedrongen dan om vrij zuiver te schrijven noodig is, terwijl alle onnoodige taalgeleerdheid is vermeden”.

Schoolopziener Callenfels was deftig en hij sprak ook deftig, dus niet Zeeuws. Hij was tevens arts en werd in 1821 burgemeester van Oostburg. Dr. Callenfels was beminnelijk, bekeek het werk van de leerlingen met aandacht en stelde ze vragen, waarop ze zo goed mogelijk trachtten te antwoorden. Meester en kinderen zetten hun beste beentje voor. Geen wonder dat ze om de schoolopziener gunstig te stemmen, hem graag met een welkomstlied begroetten. Callenfels waardeerde dit ten zeerste.

WELKOMSTGROET aan den schoolopziener bij het gewone schoolbezoek

Zijt welkom brave kindervriend,
Zijt welkom in dit uur
Elks hart smacht naar het onderzoek
En wacht u reeds met vuur.

Niet slechts als leeraar, lieve vriend,
Zijt gij der kind'ren vreugd
Maar ook als trouw bewonderaar
Van 't heil van Neêrlands jeugd.

Heil 't onderwijs waaraan g' als steun
Reeds lang zoo nuttig waart,
Dat onder heel zijn vriendenrij
Met wellust op u staart.

Versmaad dus onze hulde niet,
Hoe zwak en koel die zij;
Wat onze zwakke taal ontbreekt,
Dat voeg' uw hart erbij.

Leef lang nog voor het onderwijs,
Smaak altijd 't edelst lot,
En wat gij deed voor kerk en jeugd,
Zij eens uw kroon bij God.

Na de verwelkoming volgt een toespraak van de schoolopziener. Daarna volgen enige "voorlezingen" door verdienstelijke onderwijzers. Tussen de bedrijven door wordt er gegeten en roken de meesters een pijpje, en nooit ontbreekt de samenzang. De teksten van de meestal driestemmig gezongen liederen zijn vervuld van ernst, plichtsbesef en broederliefde:

"Wie strikt hier onze vriendschapsband
Tot nut der lieve jeugd,
Wie toont ons wand'lend hand aan hand
Op 't pad van eer en deugd
Het heilrijk uitzigt in 't ver verschiet?
O, vrienden! Is het de eendragt niet?"

"De teed're plant die welig groeit
In spijt van storm en vlagen,
Zal wel gekweekt, geënt, besnoeid,
Eens beter vruchten dragen.
Zoo wordt de jeugd door wijs beleid
Veredeld voor d'onsterfelijkheid".

De onderwijswet van 1806 verplichtte het bevoegd schoolbestuur voor deugdelijk en geregeld onderwijs voor de armen te zorgen. In de ommeloper van 1803 staat een perceel van 225 roeden beschreven, waarvan de opbrengst bestemd was voor de armen van Cadzand. De schenker was Simon Vergul.

Rond 1820 kon worden geconstateerd dat het Zeeuwse armenonderwijs voor het grootste deel in handen van de overheid was gekomen. Op de dorpsscholen op het platteland zaten de kinderen van armen en beter gesitueerden door en naast elkaar in de klaslokalen. Er werd wel een apart schoolreglement voor de kinderen van minvermogenden opgesteld. In West Zeeuws-Vlaanderen kon de arbeidende klasse door het kwijnende bestaan van de landbouw, waardoor zij werkloos en minvermogend werd, haar kinderen geen genoegzaam onderwijs laten volgen.
In Cadzand neemt in 1822 de nieuwe predikant Lammers van Toorenburg het initiatief om in deze lacune te voorzien. Een commissie uit het plaatselijk bestuur werkt met de districtscommisaris en de schoolopziener Hendrik Callenfels een plan uit, waarbij de kerkenraad en het armbestuur een overeenkomst met de onderwijzer sluiten voor de inrichting van het onderwijs aan kinderen van minvermogenden. Er gaan in Cadzand de laatste jaren slechts 30 kinderen naar school. Na de aansporing en voorlichting werden door "schout, kerkeraad en armbestuur aangenomen 26 kinderen en personen, om, voor een geheel, of voor de helft van het jaar ter school te gaan." De leeftijd varieert van 7 tot 19 jaar. De oudsten van hen komen in aanmerking voor de avondschool, de anderen voor de dagschool.
Op 3 januari 1823 vindt door dominee Lammers en meester Verstelle een feestelijke verwelkoming van de leerlingen met hun ouders plaats.

In het “Reglement voor den onderwijzer der jeugd in de gemeente van Kadzand ter zake van het onderwijs aan kinderen van minvermogenden” lezen wij dat de onderwijzer jaarlijks uit het diaconiefonds een beloning van ƒ 30,— boven het gebruikelijke salaris zal genieten. Hij zal daarvoor gratis onderwijs geven aan acht leerlingen die door de kerkenraad zullen worden aangewezen. Voor elk kind boven het getal van acht zal de onderwijzer maandelijks ƒ 0,25 genieten. Drie kinderen op de avondschool zullen tellen voor twee scholieren. Schoolbenodigdheden zoals boeken, papier, leien, griffels, vuur, licht zullen gratis zijn. Aan al deze leerlingen zal hetzelfde onderwezen worden als aan de andere scholieren. Behalve de schoolopziener zullen ook de predikant en de kerkenraad toezicht houden op de vorderingen van de leerlingen.

In 1829 zijn de in Cadzand geldende schoolgelden voor het onderwijs in de laagste, middelste en hoogste schoolklas ƒ 0,37, ƒ 0,59 en ƒ 1,-per maand.

Op 28 juni 1830 wordt de Openbare School aan de Prinsestraat (rechts van de kerk) in gebruik genomen. In 1830 ontvangt meer dan de helft van de leerplichtige kinderen in Cadzand onderwijs.

==
SAMUAL DE BACK, ondermeester in 1837 bij zijn schoonvader Mattheus Verstelle, boven genoemd; Schoolmeester Adam Meskes werd de opvolger van Mattheus Verstelle. Ondermeester, schoonzoon, Samuel de Back dacht de opvolger te worden. Als (onder-)meester 3e rang had hij daarvoor te weinig kwaliteiten. Hij werd schoolmeester te Sasput.
-
ADAM MESKES (1811-1882), hoofd der school 1837-1880; Gehuwd met Jacoba Johanna Cars.

In 1838 worden de scholen in Zeeuwsch-Vlaanderen bezocht door de landelijk inspecteur, H. Wijnbeek. Zijn rapport over de lagere school in Cadzand, met schoolmeester A. Meskes, luidt:
"Hier werd het meest werk gemaakt van het schrijven en het rekenen, vooral uit het hoofd. Het overige was middelmatig. Het zingen verdiende dien naam niet, maar dien van schreeuwen."

ANTOINIE FRANCOIS WITTE, schoolmeester.
-
WILLEM ALEXANDER PAUL FREDERIK JACOBS, schoolmeester.
-
ABRAHAM IZAAK TAVENIER, onderwijzer 1869-1909. 40 jaar op de Openbare school Cadzand. Gehuwd met Johanna de Potter.
-
A. P. J. NOEST, schoolmeester.
-
LEONARD DE KLERCK (1865-1939), schoolmeester 1884-1930ev; Gehuwd met Catholijntje van Dale.
Klassefoto 1899, Klassefoto 1930
-
JOHANNES DE MEIJER (1863-1921), hoofd der school in 1906-1907. Gehuwd te Aardenburg 29-3-1888 met Neeltje van de Plassche (1863- ).
-
Mej. J.G. BROEKE, onderwijzeres tijdelijk benoemd aug 1907.
-
CORNELIS JOHANNIS NEETESON (1877-1957), hoofd der school 1907-1937. Gehuwd met Francoise Neeltje Geelhoedt.
Klassefoto 1910; Klassefoto 1915; Klassefoto 1920; Klassefoto 1925; Klassefoto 1927;
-
J. BREVET, stagair-onderwijzer rond 1920
-
mej. A. WESTDORP, onderwijzeres rond 1910-1920
-
P. MAELSAEKE, onderwijzer rond 1910-1920
-
S. Versprille, onderwijzeres rond 1936. Klassefoto 1936
-
Jan J. DE KEUNINCK, onderwijzer van 1933-1939 (i.v.m. de mobilisatie) en vanaf 1940-tot??. In de onderbreking verving juf A.L.N. Bareman. Klassefoto 1933.
-
JACOBUS DANIËL BAREMAN (1888-1948). hoofd der school vanaf 1935-1948. Gehuwd met Magdalena Jozina van de Sande.
Klassefoto 1939

Onderwijs tijdens de oorlogsjaren:
Ook tijdens de oorlogsjaren werd er onderwijsgegeven, zij het met onderbrekingen en aanpassingen. Vanaf het uitbreken van de oorlog op 10 mei 1940 werd tot 6 juni 1940 geen onderwijs gegeven. Daarna is met een gewijzigd leerplan weer les gegeven. Verschillende leer- en bibliotheekboeken waren verboden bij het geven van onderwijs. De meeste schoolboeken konden, met verbeterbladen, weer gebruikt worden.
Meester De Keuninck, die in 1939 vanwege de mobilisatie in het leger moest, keerde eind mei 1940 terug.
Het schooljaar 1942 was niet zonder problemen. Begin van het jaar is het onderwijs onderbroken vanwege hevige kou en gebrek aan brandstof (kolen). Op 1 mei werd het schoolgebouw gevorderd door de bezetter. De lessen zijn voortgezet in de kerk onder de preekstoel en in de consistorie van de Ned. Herv. Gemeente. In 1946 was alles weer bij het oude. Klassefoto 1946 .

ONDERWIJZERS WAALSE HERVORMDE GEMEENTE
In 1685 kwam vrijwel de gehele protestante bevolking van het plaatsje Guînes (Fr), onder aanvoering van hun predikant Pierre Trouillard, naar Cadzand. Zie ook Immigranten 1685 en Onze Vrouwe Kercke op Cassant. Zij brachten hun eigen predikanten en schoolmeesters mee:

JACOB COCHEFER, Frans schoolmeester en voorzanger van de Gereformeerde gemeente te Guînes; Frans schoolmeester te Cadzand, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar, 1685-1689.
-
DAVID MANESCAU, Frans schoolmeester te Cadzand, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar, 1689-1690.
-
NOÉ ALLART, Frans schoolmeester te Cadzand, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar,1690-1700; Gehuwd met Joanne de Meer.
-
MATTHIEU DE SUPERVILLE, Frans schoolmeester te Cadzand, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar, 1701-1712.
-
ABRAHAM MOREL, Frans schoolmeester te Cadzand, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar, 1712-1713.
-
NICOLAS MARTIN, Frans schoolmeester te Cadzand, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar, 1713-1721; Gehuwd met Marie Catherine Verron(t).
-
IZAAK CLARISSE, Zoon van Isaac Clarisse, schipper, en Tanneke Andriessen uit Groede; Frans schoolmeester te Cadzand, 1722-1732, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar; Gehuwd met Tanneke Mallefas.
-
BARTHÉLÉMY (Bartholomeus) LE GRAND, ged. (Rooms-Katholiek) Frelinghien bij Lille (Fr); Frans schoolmeester te Cadzand, tevens voorzanger en koster van de Waalse gemeente aldaar, 1733-1775; Diaken van de Waalse gemeente te Cadzand, (1733); Gehuwd (1) te Cadzand 11.6.1730 (Waalse kerk) met Marie Anne Josephe Bonnier, weduwe van Jan Bleuset; Gehuwd (2) te Cadzand 17.6.1753 (Waalse kerk) met Marie Barbe Madou; Gehuwd (3) te Cadzand 21.7.1754 (Waalse kerk) met Jeanne le Grand; Gehuwd met Sara Crince.
-
JEAN JAQUES BIELLER (Bieler), Frans schoolmeester en voorzanger van de Waalse gemeente te Cadzand, 1775-1802; Gehuwd met Pieternella van Alteren (Halte(re)n).

Bron:
Uil, Huib; De scholen syn planthoven van de gemeente, 1578-1801; 2015
Verzameling van stukken van de commissie van onderwijs, 1830.
Dr. J. de Hullu
Drs. H.J. Plankeel
Reunie Openbare Lager School Cadzand, 1998